Μπριάνις κι Μπούφ’

Μια ιστορία από το Βογατσικό

                                                                     
                                                                                 στον Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλο

Κι έπειτα, όταν ο άντρας παίρνει τον οπλισμό του, έτοιμος για τον αγώνα,
με γλυκόηχο τραγούδι. σαν από μελωδική κιθάρα, προσεύχεται στο Φοίβο
να έχει καλή σοδειά και να τον προστατεύει από κάθε αναπάντεχο κακό
και πλουτίζει την αξιοβράβευτη της λυγερόφθογγης φωνής του μελωδία.
Κι όταν αυτοί κρατάνε σφουγγαρότοπο και τον φυλάγουνε σαν δράκοι
προσεύχονται η ανάσα τους να ’χει μεγάλη αντοχή στα βάθη σαν κατεβαίνουν
και να ξανάβρουν τη ζωντάνια τους από τον πόνο που περάσαν.

                                     Οππιανού Αλιευτικά (Κεφ. Ε στ. 612-680)

                                              “Το άθλημα των σφουγγαράδων” (μετάφραση Σακελλάρη Ν. Τρικοίλη)

                -Άμα δεν βρέξ’ς τουν κώλου σ’ ψάρ’ δεν τρως έρμι!
            Έτσ’ τουν είχαν πει τουν Κώστα του μπακάλ’ τα ζαγάρια. Ποιόν; Αυτόν… Τουν μιταξουτό μπικιάρ’ απ’ κρατούσιν απού σόι κι δεν ήταν καένας σαν κι αφν’ους -ετσ’ τ’ς ίλιγι για να κανιάζ’ν- απ’  φουρούσι κι χρ’σό δαχλίδ’ μι χουντρή κόκκιν’ πέτρα. Κι ίχιν κι έναν πουρτουμανέ φουσκουμένουν σαν σκασμένου τριαντάφυλλου- όξου καρδιά.  Αλλά μι τέτχ’ ανθρώπ’  απ’ μπιρντέφ’κι δεν μπουρούσι να κάμ ουπίσ’. Στου κυνηγ’ έτσ’ κι αλλιώς δεν πάεινι μι τ’ αφνούς. Φουβούνταν τα τ’φέκια, τα σ’κλιά, τ’ς αρκούδις, κι  τ’ς λυκ’ - γιατί όχ’ ; κι τ’ς ματουμέν’ λαγοί τ’ς ασκένουνταν…-  Κι τα σκαρφαλώματα στα β’να τα βαριούνταν κι αυτά να σι πω. Αυτόν τουν άριζιν  να τα ψεν’ τα κυνήγια ή να τα κάμ’ν νόστ’μα στιφάδα κι να κάθ’ντι ύστιρα όλ’ αντάμα στου θ’κό τ’ του μπακάλ’κου κι να ντιρλικώνουν κι να πίνουν σαν τα σφουγγάρια. 
           Καλά ήταν να τ’ς ακούει όλνους αφ’νούς να λεν τα ψέματα τ’ς-τρανά απ’ τι δω ως ν’ Πόλ’- για τα κυνήγια από ’καμναν κι να πίνουν τα μιταβγαλμένα ρακιά απ’ του καζάν’  τ’ς μπάμπους τ’ς Γούτινας, παρά να πιαλάει ιδώ κι ικεί στου Σκάπιτου, στ’ Λουν’ κι στουν Πόρου σαν του σκ’λί  τ’ς φέρμας. Αλλά ίδιν κι απόειδιν στου τέλους τ’ απουφάσ’σι . Ή ήταν… ή δεν ήταν! («Ητάνηεπιτάς»!).
           Για τ’ς τώρα όλ’ μαζί παέντας σιακάτ’ στου πουτάμ’ για ψάριμα. «Οοόοτσσσς!» Τσιγκλούσαν τα  γουμάρια να προυφτάσ’ν  τα πιαλούντα στουν Τουρκόδρουμου. Είπαν να κάμν’ βουργά γιατί έφιβγιν του γιόμα  κι έπιανι να μαυρίζ’ του νιρό στου μέρους που του πουτάμ’ ήταν ανήλιαγου. Κανά δυό πάειναν μι τα πουδάρια. Σιούκουναν κόκκιν’ σκόν’ ένα ντουμάν’ κι είχαν γέν’ ως τα μάτια μες στα χώματα. Αμπρουστά πάεινι ου Κούλης μι ν’ κ’λιά σαν άργανου, απ’ δυνάστιβιν όλα τα κουμπιά στου πουκάμ’σου κι ’ψα παρακάτ’ πιτάχνουνταν  όξου απ’ του πανταλόν’ κι σκέπαζι του ζ’νάρ’. Ου Νάσιους ου κ’τσός  πάεινι δίπλα απ’ του φουρτουμένου του γουμάρ’  κι τ’ς ζάλ’τζιν όλνους γιατί κ’νιούνταν  σαν σαρμάντζα μια κατά ιδώ και μι κατά ικεί. Ου Γκόγκους τ’ς Κούφιας ακ’λουθούσι παρά ουπίσ’  μαύρους κι καπν’τζμένους σαν μπρουζιαλτζμέν’ φιλιότα. Ήταν κι ου Ντάφας ου Χ’νόπουρους, ου Ν’κόλας τ’ς Παρλίτσους, ου Μπουρντουβάνους κι ου Πουρδαφίκας τιλιφτέους καβάλα στου γουμάρ’ του τρανύτιρου. Κι ου Τάκας απ’ τραγ’δούσι : «Στον Άδη θα κατέβω, στον Άδη θα κατέβω και στην Παράδεισοοοοο!».
          Έφτασαν καμιά φουρά στου Σάντουβου σ’ ένα μέρους μι ιτιές κι λιφκάδια, καλό τ’ς φαίνουταν.   Ικεί του πουτάμ’ ίφιρνι γύρις κι ανακάτουνι τ’ς χουχόλις κι τα παραμάζουνι όλα μι φόρα τρανή. Ικεί θα κάθ’νταν κι ’χα νάπιαναν τα νουχτάδια κι θ’ ανακάτουναν τα ντ’λάπια να βγάλ’ν  τα ψάρια απ’ τουν ύπνου τα, ντε ύστιρα. Κι όλου θα πιδέβ’νταν να τσακώσ’ν στου δίχ’τ’ τ’ς μπριάνις που ’νι κι γραμμένις ουμουρφιές κι άλλουις νόστ’μις στου τηγάν’. Κι στ’ ριτσίνα ακόμα πιο καλή παρέα. Για τα συρτάρια κι τ’ς κέφαλ’ δεν τ’ς ένοιαζιν κι πουλύ αλλά άμα έρχ’νταν κι ικείνα δεν θα να ’ταν κι αχαμνά. Θα πάειναν ύστιρα να τα τηγανίσ’ν σ’ν  ταβέρνα να τ’ν τιλώσ’ν, να τ’ν  κάμν’ φ’σέκ’ και να πιουν μια κάσα ριτσίνις …
          Ξιβρακώθ’καν κι φόρισαν κατ’ παλιοπαντέλουνα κουμένα τάχατις σαν μαγιό και ρίχ’καν ίσια στου πουτάμ’. Ου Κώστας -άβγαλτους, αδούλιφτους κι ντιπ άψ’τους- παρλάτ’ζι σαν καένα γύψινου μπιμπιλό κι έτσ’ άσπρους άσπρους σέφκιν στου νιρό του μαύρου. Σ’ν άκρα απ’ του πουτάμ’ έφιγγιν ου κατράναβους όπους του φώσφουρου τ’ νύχτα. Κι σαν Άγιους θαματουργός! Του νιρό ήταν ντιπ κρυό, μπουζ’, τσιουτίναζαν όλ’ κι χ’πούσαν τα δόντια σ’ν αρχή απ’ όλνους! Πήραν του κατόπ’  του δίχτ’ κι τ’ άπλουσαν. Δυο παλούκια ουρθά τα κρατούσαν ου ένας απ’ τι δω κι ου άλλους απ’ τι κει κι έκαμαν έναν φράχτ’. Ου Κώστας κρατούσιν τ’ μια τ’ν άκρα κατά τα νουχτάδια, που ’ταν κι ρ’χ’ό του νιρό -λίγου παραπάν’ απ’ τ’ μέσ’ τουν έρχουνταν. Οι άλλ’ κουλιουμπούσαν τάχατις -μπλιατσκανίζ’νταν να πούμι καλύτιρα- κι πρώτα μι κάτ’ ρουμανόξυλα ύστιρα μι τα πουδάρια χ’πούσαν του νιρό κι έκαμναν φασαρία να σκιάζ’ντι  τα ψάρια κι άντας ίφιβγαν να πέφτ’ν  ίσια μέσα στου δίχτ’. Είχιν νυχτώσ’ κι συνιννουγιούνταν μι φουνές:
          «Ωωωωω Γκόογκου»! «Ωωωωω Τάκα»… «Αρέ Κώωωκια»!
Άναψαν κι του «Λουξ» να τ’ς φέγγγ’ …
          -Άϊντι κατά ιδώ! Έλατι…
          -Φεύγατι τώρα ! Τράβ’ξέ τι τα!
          - Άϊντι , άϊντιστι βρε πιδιά τι έχ’ να γέν’ απόψι…
          Ικει απ’ φώναζαν να πάν’ ’ψα παρά κάτ’, η μια η άκρα απ’ του δίχτ’ ήρθιν μόναχ’... Ου Κώστας τ’ν είχι απαρατ’μέν’ …Πάν’ τα ψάρια! Έφυγαν όλα από μιριά. Τζιάμπα κόπους... Φωνάζ’ν μια, ξαναφουνάζ’ν. Καν τίπουτας. Ούντι φουνή, ούντι ακρόασ’.
-Ωωω Κωωώστα! Πού είσι μπρί…
Τίπουτα αυτός, δεν απουλουγιούνταν, λες κι ήταν μούτους. Κι δεν φαίνουνταν καν πουθινά. Ανατρόμαξαν όλ’. «Να σέφκιν σι καμιά νιρουφαγιά κι να πάτουσιν, του διαόλ’ ου ουμόκριατους...»
          Απαρατούν «μπράφ» τα δίχτυα κι παένουν τα γλήγουρα σ’ν άκρα απ’ του πουτάμ’. Ένα μέτρου θα νάταν του νιρό όχ’ παραπάν’. Ου Κώστας άφαντους. Χίρ’σαν μι τα ξύλα να σκαλνούν  κι να ψάχνουν, κι άλλους μι τα χέρια, άλλους μι τα πουδάρια, να ξαμώνουν, ν’ ανασκιρνούν του μέρους ιδώ κι  ικεί να τουν βρουν θάρρουμ’. Κι τουν βρήκαν… Μπατακουμένους ήταν ου αγλύκατους σ’ ένα μέρους κι δεν κ’νιούνταν κι δε σπαράζουνταν ντιπ.
         -Ω, μπωωω κακό απ’ μας βρήκι! Πάει πνίχ’κιν άρε πιδιά ιτούτους ιδώ... Ιχ’ τουν πήραμι στου λιμό μας τουν έρμου!
          Tουν τράβ’ξαν παρά όξου κι τουν γύρ’σαν κατουκέφαλα. Θα να ’βγαλι ίσια μ’ έναν τινικέ νιρό απούχι πχιεί. Μι τα λίγα μι τα πουλλά χίρσι να συνέρχιτι. Τουν έβαλαν κι ’ψα ρακί στο στόμα τουν έρ’ξαν κι κανά δυό μ’κρές μπάτσις. Άν’ξι τα μάτια:
         «Έφυγι;» Τ’ς είπι.
         «Ποιός Κώκια;» . Κι κοιτάχ’καν αναμιταξύ τ’ς.
         «Του στ’χειό!»
         «Τις λες αρέ αυτού;»
         «Καν’ τίπουτα!». Τ’ς είπιν ύστιρα αυτός. «Πάμι να φύγουμι τώρα…». Έκαμαν αναμιταξύ τ’ς η παρέα νουήματα «ένας έβαλι κι όλας του δάχτυλου στου μηνίγγ’ κι τό ’στριβιν: «Πάει αυτός! Του σιούκουσι ντιπ για ντιπ…» σαν να τ’ς ίλιγι. Αλλά  του όντις δεν είχι καένας όριξ’ καμιά να κάθ’ντι άλλου ικεί.
        Μόνι ου Τάκας «ήρθαμι που ’ρθαμι ρε πιδιά να μη φύγουμι κι μ’ άδεια χέρια» τ’ς λέει, κι ξαναρίχνιτι στου νιρό κι παέν’ ανάμισα σι κατ’ πέτρινις πλάκις, κι σκύβ’, κι αρχινάει να χαϊδέβ’ τις κ’λιές απ’ τα ψάρια που κ’μούνταν  ικεί απού κατ’ κι ένα- ένα να τα πιάν’ απ’ τα σκαρούσνα να τα τραβάει όξου κι ύστιρα να τα χών’ σβέλτα -ου ιπιτήδειους- μέσα στου βρακί τ’ ζουντανά.            
       Βγήκι μι καμιά δικαριά τρανούτσ’κα… Μαζί είχι πιάσ’ κι ένα μ’σιουκάρκου όμουρφου ψάρ’ , απ’ ξιχώρ’ζιν απού τ’ άλλα γιατί απ’ του στόμα τ’ κρέμμ’νταν τέσσιρα φανταχτιρά μ’στάκια. Ήταν μια μπριάνα στουλίδ’ ! «Αυτήν για τι σένα Κώκια» είπι στουν … πνιγμένου ου Τάκας ψίχα μπαϊλ’τζμένους.  «Άϊντι πάμι τι τώρα!» είπαν ύστιρα όλ’ αντάμα κι έπιασαν τον ανήφουρου κάσιαβ’ όλ’ κι στάζ’ντας απού παντού νιρά. Κι δώστου τα πουδάρια τ’ς πνίγμα- μούσκα όλου ν’ αγλιστρ’νούν φλιάκα φλιούκα μέσα στα παπούτσια κι να κάμνουν σαν τ’ς μπακακέοι.
       Του βράδ’ τηγάν’τσαν τα ψάρια κι έκατσαν να φαν κι να πχιούν πάλι. Κι ικεί ου Κώστας ου μπακάλ’ς τ’ς  το ’σκασι του μυστικό:
       Τ’ν ώρα απ’ ψάριβαν του λοιπόν, δυό μάτια στρόγγυλα κι τρανά σαν κάχτις φτασμένις, είδι απ’ τουν κοίταζαν μέσα απού τ’ς ιτιές. Κι «ένα φόβιου «γρρρού- γρρρού» τουν έκαμι ικείνου του στ’χειό…».
       -Φουβήθ’κα, χέσ’κα ουπάν’ μ’ τι να σας πω …Σέφ’κα λίγου-λίγου μέσα στου νιρό να κρυφτώ τάχατις. Κι αστόχ’σα να πάρου αναπνουή φαίνιτι. Ύστιρα αρχίντσα να πίνου …του πουτάμ’  αλλά δεν έβγινα γιατί φουβούμαν του στ’χειό!
      «Ποιό στ’χειό άρε Κώστα;» τουν λέει ου Γκόγκους τ’ς Κούφιας. «Ικεί μέσα είνι ένας τρανός μπούφους απόχ’ τ’ φουλιά τ’. Τ’ν ξέρου απού κιρό αλλά ξέχασα να σας του πω. Τουν είδα κι μια δυό φουρές κι όλας -να μα τουν Θιό- είνι σαν μ’κρό πιδί στου μπόϊ. Σ’κών’  κι αρνί άμα βαλθεί . Αυτόν ίδεις κι άφ’κις να μας φύγ’ν οι μπριάνις;».
        Κι δώστου καααααρρρρ καρρ καρρρ τα γέλια ύστιρα όλ’ αντάμα οι αρχιψιφταρέοι…
        Ου Κώστας ξικουκάλτ’τζιν σιιζμένους τ’ μπριάνα απ’ τουν έδουκαν. Μπουρεί να μη τ’ν πήρι μι του σπαθί τ’. Τ’ ζουπούσι όμους μια χαρά μι του πιρόν’ τ’.

                                                                                            ΝΩΝΤΑΣ ΤΣΙΓΚΑΣ

Γλωσσάρι
(λέξεις με τη σειρά που συναντιούνται στο κείμενο)
μπικιάρ’ς = ο μπεκιάρης, ο εργένης
κανιάζ’ν= σκανιάζουν, ερεθίζονται, θυμώνουν
πουρτουμανές= από το γαλλικό porte monnaie/ πορτοφόλι
μπιρντέφ’κι= μπερδεύτηκε, έκανε τακίμι
ασκένουνταν= σιχαίνονταν
ψέν’= ψήνει
θ’κό τ’= δικό του
ντιρλικώνου= καταβροχθίζω
μιταβγαλμέν’ ρακί= διπλοαποσταγμένο ρακί  (πάνω από 400 αλκοόλ)
πιαλάει= πηλαλάει, τρέχει
σκ’λί  τ’ς φέρμας = σκυλί που φερμάρει, το λαγωνικό
σιακάτ’= ίσια κάτω, προς τα κάτω
πιαλούντα (τα)= τρέχοντας
βουργά= γοργά, γρήγορα
σιούκουναν= σήκωναν
είχαν γεν’ ως τα μάτια= έγιναν χάλια, καταλερώθηκαν
άργανου= όργανο (ήρθαν τ’ άργανα = ήρθε η –λαϊκή- ορχήστρα.  σμν. όμως το νταούλι κυρίως). Αλλά και ο πρησμένος από το φαΐ, ο πολύ  χοντρός.
δυναστεύου= ζορίζω
’ψα= ψ(ίχ)α= ελάχιστο, πολύ λίγο
πιτάχνουνταν = πεταγόταν (εδώ: κρεμόταν, εξείχε)
ζάλ’τζιν = ζάλιζε
κ’νιούνταν  =κινούνταν
σαρμάντζα= σαρμαν(ί)τσα, η κουνίστρα, κούνια του μωρού
καπν’τζμένους= καπνισμένος
μπρουζιαλτζμένου= φρυγανισμένο
φιλιότα=  φέτα
Χ’νόπουρου = Φθινόπωρο. (Εδώ: παρατσούκλι που σημαίνει τον συννεφιασμένο, βλοσυρό)
γουμάρ’= το γαϊδούρι
γραμμένις= εξαιρετικής-υποδειγματικής ομορφιάς
άλλουις= άλλου είδους, ξεχωριστό, ιδιάζον
χουχόλις= μεγάλες στρογγυλές κοτρώνες
παραμάζουνι= παραμάζευε, παράσερνε στο διάβα του
νουχτάδια= δίπλα στην όχθη από τη μεριά του ποταμού
ντ’λάπια= ντουλάπια= οι φωλιές/κρύπτες των ψαριών
Μπριάνα  ή Βάρβος ή Σκαρούνι (Barbus barbus). Μεταξύ όλων των κυπρινίδων των Ευρωπαϊκών γλυκών νερών, ένα από τα πιο περιζήτητα απ’ τους ερασιτέχνες ψαράδες. Αυτό το ψάρι είναι περιζήτητο για πολλούς λόγους: μερικές φορές φτάνει σε σημαντικές διαστάσεις. Μπορεί να ψαρευτεί με διάφορες μεθόδους βυθού. Στον Αλιάκμονα πολλοί δεινοί ψαράδες το πιαναν με …τα χέρια αιχμαλωτίζοντάς το μέσα στη φωλιά του.  Το κρέας του, όσο κι αν έχει πολλά κόκαλα, είναι πολύ νόστιμο αν παρασκευαστεί με τον κατάλληλο τρόπο (τηγάνι, πλακί).
Συρτάρ’ = Συρτάρι (Leuciscus souffia). Ψάρι της οικογένειας των κυπρινίδων κάποτε διαδομένο σ’ όλα τα τρεχούμενα νερά της νοτιοκεντρικής Ευρώπης καθώς και σε μερικά της βόρειας. Σήμερα απαντάται συχνά σε μολυσμένα νερά ποταμών.
Κέφαλους= Κεφαλόπουλα του γλυκού νερού.
τιλώσ’ν= τιλώνου=χορταίνω
φ’σέκ’= φυσίγγι. Τ’ν κάμνου φ’σεκ’ = παραγεμίζω την κοιλιά μου σαν φυσίγγι=σκάζω στο φαϊ
παρλάτ’ζι= λαμποκοπούσε από καθαρότητα (παρλατίζω= γυαλίζω, καθαρίζω, το κάνω λαμπίκο)
άψ’τους= άψητος= αυτός που δεν είναι σκληραγωγημένος
κατράναβους= ο μαύρος σαν τον κατράμι, ο καψερός, ο κακομοίρης
μπούζ= καταψυγμένο, πολύ  κρύο (τουρκικό κατάλοιπο)
τσιουτίνιαζαν= ανατρίχιαζαν, είχαν ρίγος
ρ’χ’ό= ρηχό
μπλιατσκανίζουνταν= πλατσουλούσαν στα ρηχά
απαρατ’μέν’= παρατημένη, αφημένη
απού μιριά= από το πλάϊ
τζιάμπα =τζάμπα, δωρεάν
ούντι= ούτε
μπρι=βρε (μπρε)
μούτους= mute. Μουλωχτός, βουβός, άφωνος.
νιρουφαγιά= ρουφήχτρα
πάτουσιν= έπιασε πάτο και πνίγηκε
ουμόκριατους= αυτός που είναι  σαν ωμό κρέας. Ο μαλθακός.
χίρ’σαν= άρχισαν
σκαλνούν= σκαλίζουν
ξαμώνουν= ακουμπούν, ψαύουν
ανασκιρνούν= συγυρίζουν, ψάχνουν με επιμέλεια
μπατακουμένους= από το μπατάκι (=βάλτος, βούρκος) βυθισμένος σε τέλμα, αποτελματωμένος
αγλύκατους= ο κακομοίρης, ο χωρίς καμιά χαρά, αλλά συνήθως χαϊδευτικά-παρηγορητικά (=πικρέ μου, κακόμοιρέ μου )
σπαράζουνταν= κουνιόταν, έδινε σημεία ζωής
κατουκέφαλα= με το κεφάλι προς τα κάτω, αναποδογυρισμένος
χίρσι= αρχίνησε, άρχισε
στ’χειό ή στ’ιό= το φάντασμα, το στοιχειό
του σιούκουσι= το ’χασε το μυαλό του, τρελάθηκε
ντιπ για ντιπ= ολότελα, όλως διόλου, πέρα για πέρα
όριξ’= όρεξη
σκαρούσνα =τα βράγχια των ψαριών
ιπιτήδειους  = ο εξειδικευμένος, ο γνώστης, ο επιδέξιος
μπαϊλτζμένους= μπαϊλντισμένος, εξαντλημένος
πνίγμα μούσκα= πνιγμένα στο νερό & μουσκεμένα= καταβρεγμένα
αγλιστρνούν= γλιστράνε
μπακακέοι= τα βατραχάκια των βάλτων
φτασμένις= γινωμένες, ώριμες
σέφ’κα= μάλλον από το αρχ. εισέβην, εισέβηκα, εισέβ’κα, σέφ’κα
αστόχ’σα= από το αστόχησα, ( σμν. εδώ) ξέχασα
σιιζμένους =συλλογισμένος, σκεπτικός
ζουπούσι= τρυπούσι
πιρόν’= πιρούνι

(Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό "Φαρφουλάς" Τεύχος 16 Μάϊος/Άνοιξη -Καλοκαίρι/2013)